Peleponeski rat, vođen između 431. i 404. godine prije nove ere, bio je dugotrajan i iscrpljujući sukob koji je podijelio grčki svijet. Rat je izbio između dvije najmoćnije sile antičke Grčke – Atinskog pomorskog saveza predvođenog Atinom i Peloponeskog saveza predvođenog Spartom. Tokom 27 godina brutalnog sukoba, oba grada su pokušavala da nametnu svoju hegemoniju i filozofiju upravljanja, pri čemu je Atina bila poznata po svojoj demokratskoj vladavini i moćnoj mornarici, dok je Sparta predstavljala militarističku aristokratiju sa snažnom kopnenom vojskom. Sukob je na kraju iscrpio i oslabio cijeli grčki svijet, ostavljajući ga podložnim spoljnim prijetnjama, posebno Makedoncima.
Uzroci i sukob dvije grčke supersile
Glavni uzrok Peleponeskog rata bio je sve veći rivalitet između Atine i Sparte, dvije vodeće sile sa suprotstavljenim političkim sistemima i vojnim strategijama. Atina je bila središte trgovine, kulture i umjetnosti, sa demokratskim sistemom vladavine i velikom mornaričkom flotom koja joj je omogućavala dominaciju nad Egejskim morem. S druge strane, Sparta je bila vojnička država sa strogim, oligarskim sistemom vladavine, poznata po svojoj kopnenoj vojsci i disciplini. Sparta je predvodila Peloponeski savez, koji se sastojao uglavnom od konzervativnijih grčkih gradova-država koji su željeli ograničiti atinski uticaj.
Neposredan povod za rat bila je Atinska ekspanzija i nametanje kontrole nad manjim gradovima-državama, što je izazvalo strah i nepovjerenje kod Sparte. Početak rata obilježila je invazija Sparte na Atinsku teritoriju, ali Atinjani su se povukli unutar zidina grada, oslanjajući se na svoju mornaricu i ekonomske resurse. Tako je počeo dugotrajan sukob između dvije strane, pri čemu su obje nastojale da iscrpe protivnika.
Tok rata i ključne bitke
Peleponeski rat se tradicionalno dijeli na tri faze: Arhidamski rat (431-421. godine p.n.e.), Sicilijansku ekspediciju (415-413. godine p.n.e.) i Dekelejski ili Jonski rat (413-404. godine p.n.e.). Prva faza rata, Arhidamski rat, dobila je ime po spartanskom kralju Arhidamu II, koji je predvodio invaziju na Atinsku teritoriju. Tokom ove faze, Sparta je primjenjivala taktiku kopnene invazije, dok se Atina oslanjala na mornaričke napade i blokade spartanskih saveznika.
Druga faza, poznata kao Sicilijanska ekspedicija, bila je pokušaj Atine da proširi svoj uticaj na zapadnom Mediteranu napadom na Sirakuzu, moćnog spartanskog saveznika. Međutim, ekspedicija je završila katastrofom, sa skoro cijelom atinskom flotom i vojskom uništenom, što je označilo prekretnicu u ratu. Konačna faza, Dekelejski rat, karakterisala je spartanska dominacija na kopnu i atinsko iscrpljivanje zbog unutrašnjih sukoba i sve manjeg broja saveznika.
Završetak rata i posljedice
Peleponeski rat se završio 404. godine prije nove ere, nakon što je Sparta, uz podršku Persijskog carstva, uspjela da blokira Atinu i uništi njenu flotu. Atina je bila prisiljena na kapitulaciju, izgubila je svoju flotu, vojne baze i većinu političke moći. Sparta je preuzela ulogu dominantne sile u Grčkoj, ali je ubrzo shvatila da održavanje hegemonije nad podijeljenim grčkim svijetom nije jednostavno.
Rat je imao dalekosežne posljedice za cijelu Grčku. Gradovi-države su bili ekonomski uništeni, a tradicionalne vrijednosti i jedinstvo među Helenima bile su narušene. Iako je Sparta izašla kao pobjednik, njena dominacija je trajala kratko. Unutrašnji nemiri i nove prijetnje, poput uspona Tebe i Makedonije, ubrzo su doveli do pada spartanske moći. Dugoročno, Peleponeski rat je oslabio grčki svijet do te mjere da je Aleksandar Makedonski mogao lako preuzeti kontrolu nad podijeljenom Grčkom nekoliko decenija kasnije.
Zanimljivosti
Trajanje rata: Peleponeski rat trajao je 27 godina, od 431. do 404. godine prije nove ere.
Broj žrtava: Iako je teško utvrditi tačne brojeve, procjenjuje se da je više od 100.000 vojnika i civila izgubilo život tokom rata.
Atinski zidovi: Atina se branila povlačenjem unutar “Dugih zidova” koji su povezivali grad sa lukom Pirej. Ova strategija im je omogućila da izdrže opsade mnogo duže nego što je Sparta očekivala.
Epidemija kuge: Tokom prvih godina rata, Atinu je pogodila kuga koja je odnijela živote trećine stanovništva, uključujući i vođu Perikla. Ovaj događaj je značajno oslabilo atinske kapacitete za vođenje rata.
Sicilijanska ekspedicija: Atinska flota od preko 200 brodova, poslana da zauzme Sirakuzu, doživjela je katastrofalan poraz, što je jedan od najvećih morskih poraza u antičkoj istoriji.
Pomorska i kopnena strategija: Atina je imala jaku mornaricu i oslanjala se na pomorsku dominaciju, dok je Sparta imala jednu od najjačih kopnenih vojski u istoriji Grčke.
Peleponeski rat je bio mnogo više od vojnog sukoba – bio je borba između različitih političkih, društvenih i kulturnih vizija. Sukob između Atine i Sparte definisao je čitavu epohu i ostavio nasljeđe koje je oblikovalo dalji razvoj grčke civilizacije.